सशक्त राष्ट्र निर्माणको मूल आधार सुशासन हो । सुशासनको मेरुदण्ड भनेकै इमानदार, मर्यादित र उत्तरदायी प्रशासनिक प्रणाली हो। आजको सन्दर्भमा, नेपाल लगायत धेरै विकासोन्मुख राष्ट्रहरूमा प्रशासनिक कमजोरी, भ्रष्टाचार, अनुशासनहीनता र सार्वजनिक सेवाप्रति गैरजिम्मेवार प्रवृत्तिका कारण जनताको राज्यप्रति भरोसा घट्दो छ। यस्तो अवस्थामा प्रशासनिक निष्ठा र मर्यादाको पुनर्संरचना अपरिहार्य भएको छ।
प्रशासनिक निष्ठा भन्नाले कर्मचारीहरूले आफ्नो जिम्मेवारी निष्ठापूर्वक, निष्पक्ष र पारदर्शी ढङ्गले पूरा गर्नु हो। यसले सेवा प्रवाहमा विश्वास, न्याय र समानताको अनुभूति गराउँछ। तर व्यावहारिक तहमा देखिने राजनीतिक हस्तक्षेप, अनुशासनको अभाव र व्यक्तिगत स्वार्थका कारण निष्ठाको चरम ह्रास भइरहेको छ। यस्तै, मर्यादा भनेको आचरण, नैतिकता र शिष्टाचारको समुच्चय हो, जसले कर्मचारीलाई व्यक्तिगत र संस्थागत आचरणमा अनुशासनमा बाँधेर राख्दछ।
बिज्ञापन
निष्ठा र मर्यादाको पुनर्संरचनाका लागि बहुआयामिक प्रयास आवश्यक छ। सर्वप्रथम, कर्मचारीहरूको छनोट, पदोन्नति र मूल्याङ्कन प्रणाली गुणयुक्त र पारदर्शी हुनुपर्छ। त्यसपछि, निरन्तर नैतिक प्रशिक्षण, कडाइका साथ निगरानी र जवाफदेही संयन्त्रको सुदृढीकरण गर्नुपर्छ। साथै, जनताको अभिमतको सम्मान गर्ने प्रशासनिक संस्कृति विकास गर्नुपर्छ।पुनर्संरचना नीतिगत कागजमा सीमित नभई व्यवहारमा लागू हुने हो भने मात्र प्रशासनिक सुधार सम्भव छ। इमानदार नेतृत्व, जिम्मेवार कर्मचारी, पारदर्शी प्रणाली र सशक्त नागरिक सहभागिता नै निष्ठा र मर्यादायुक्त प्रशासनको आधारशिला बन्न सक्छ। यस्तो प्रणालीले मात्र जनविश्वास जित्न सक्नेछ र समावेशी तथा न्यायपूर्ण राज्य व्यवस्थाको स्थापना सम्भव हुनेछ।
प्रशासन सुधार भनेको राज्यको संगठनात्मक संरचना, कार्यविधि, प्रक्रिया, व्यवहार र मनोवृत्तिमा गुणात्मक सुधार ल्याउन गरिने सुनियोजित प्रयास हो। यो राज्य पुनर्संरचनाको महत्वपूर्ण अङ्ग हो र सार्वजनिक कार्यको गुणस्तरमा वृद्धि ल्याउने उद्देश्य राख्छ। सुशासन प्रशासनको अग्रभाग हो, जसले शासनको दक्षता र वैधानिकता बढाउँछ। सदाचार राम्रो आचरणसँग सिमित नभइ जीवनमा गति र दिशा दिन्छ, जसले राष्ट्रको समृद्धि र प्रगति सुनिश्चित गर्छ। नागरिकमा सदाचारको विकासले सुशासनलाई सहज बनाउँछ र यसले राष्ट्रलाई समृद्ध बनाउन मद्दत पुर्याउँछ।
बिज्ञापन
कार्यसम्पादनलाई व्यावसायिक र जनमुखी बनाउने मूल्य, सिद्धान्त र मानकहरूको अवलम्बन नै नैतिकता र सदाचारिता हो। सदाचार र नैतिकता हरेक मानिसले पालना गर्नुपर्ने असल व्यवहार वा आचरण हो । प्रत्येक पदाधिकारीबाट सेवाग्राहीले खास व्यवहारको अपेक्षा गछर्न् । त्यो अपेक्षा पूरा गर्न सके मात्र सार्वजनिक प्रशासनमा प्रभावकारिता आई सर्वसाधारण सन्तुष्ट हुन्छन् । राज्यलाई सधैं इमानदार मानिसहरूको खाँचो पर्दछ ।सर्वसाधारणहरूको अनुभूतिमा नैतिक आचरणको स्तर निकै कमजोर रहेको अवस्था छ । नागरिकहरू स्तरीय सेवा र सेवामैत्री व्यवहारको अपेक्षामा छन्। तर त्यसको सामथ्र्य र तत्परता सार्वजनिक क्षेत्रमा देखिएको छैन। संस्थाहरूको कर्मचारीतन्त्रीकरण र सेवा वितरणमा राजनीतीकरणले प्रशासनयन्त्र पक्षपाती देखिएको छ ।
सदाचार र सुशासन एक अर्काका परिपूरक हुन् । सदाचार भएका नागरिक बिना सुशासन कायम गर्न अप्ठ्यारो हुन्छ भने सुशासन कायम गर्न सकिएन भने सदाचारीता हराउदै जान्छ र दुराचारीले समाजमा राज गर्छन् जसको कारण राष्ट्रको गरिमा, समृद्धि बढ्नु त परै जाओस् सामान्य मानवीय सम्बन्धमा समेत गिरावट आउछ । कारण राष्ट्र निर्माणमा सदाचार र सुशासनको ठुलो महत्व छ ।मानव समाज नीति, कर्म र आचरणबाट चल्ने हो।सदाचार व्यक्तिको विवेक वा अन्तरात्मामा छिपेर रहने त्यस्तो शक्ति हो, जसले व्यक्तिलाई गलत काम नगर्न सचेत गराउँछ । सदाचारी मानिस अन्तरात्माको यही आवाजका कारण स्वार्थ, लोभ, लालसा, आग्रहजस्ता कमजोरीसँग सम्झौता गर्दैनन् ।
सदाचारका मान्यताका रूपमा वैधानिकता, सेवाभाव, निष्पक्षता, स्वच्छता, स्वार्थहीनता, इमानदारिता र सदाचारिता जस्ता बिषयहरु पर्दछन् ।जसले सार्वजनिक पदाधिकारी तथा संस्थालाई आदर्श अवस्थामा पुर्रयाउन मद्दत गर्छन् । त्यसैले संस्थाका मूल्य घोषणा गर्ने र ती मूल्यअनुरूपका पदाधिकारीका आचरण व्यवस्थित गर्न नीति, नियम र आचारसंहिता लागू गर्ने, जिम्मेवारी वहन गर्दा निष्ठाको शपथ लिनेजस्ता कार्यहरू गरिन्छन् । तर, सार्वजनिक क्षेत्रमा नीति, निष्ठा एवं समर्पणका पक्षहरू कमजोर हुँदै गएका छन् । व्यक्तिगत, सांगठनिक, सामाजिक र व्यावसायिक तहमा आवश्यक आचरणहरू स्खलित भएका छन् । यसैले अहिलेको सबैभन्दा चाहिएको विषय नै सदाचार हो, जसले सुशासनलाई दिगो बनाउन सक्छ ।प्रशासन सरधारका लागि निष्ठा,आचरण , संस्कार, कार्यशैली र व्यवहारमा रूपान्तरणको खाँचो छ । सार्वजनिक क्षेत्रका पदाधिकारीले कार्यसम्पादन गर्दा निष्ठा,आचरण , संस्कार, कार्यशैली र व्यवहारमा सकारात्मक सोंच देखिनुपर्छ ।सदाचार नैतिक सिद्धान्तहरूको समष्टि हो जसले व्यक्तिको व्यवहार , क्रियाकलाप वा चालचलनको सञ्चालन तथा निर्देशन गर्दछ । प्रशासकीय कार्यलाई प्रभावकारी तथा दक्षतापूर्वक सम्पन्न गर्न दिशा निर्देश गर्ने मूल्य, मान्यता, नियम, कानुनको समष्टि प्रशासकीय आचरण हो । सर्वप्रथम प्रशियामा प्रशासकीय आचरण सम्बन्धी अवधारणाको विकास भएको पाइन्छ ।सदाचार र नैतिकता हरेक मानिसले पालना गर्नुपर्ने असल व्यवहार वा आचरण हो ।
बिज्ञापन
सदाचार सत्चरित्र हो, सत्चरित्रभन्दा दुष्चरित्रको फैलावट र क्षणिक शक्ति बढी देखिन्छ । सदाचारको संस्कृति नबसेको समाजमा पद, पैसा, प्रतिष्ठा र प्रेमको लोभमा व्यक्ति दुराचारी बन्ने गर्छ र सदाचार छायामा पर्छ । अनुशासन र इमानदारीको सीमा लालसा, लोभ र आग्रहले भत्काउँछ, यसको विपरीत इमानदारी, अनुशासनलाई सदाचारले ऊर्जा दिन्छ। असल बुझाइ, असल विचार र असल कार्यले नै असल चाहना प्राप्ति हुन्छ ।राजनीतिक रूपमा तटस्थ, आर्थिक रूपमा सदाचारी, सामाजिक रूपमा नैतिक, पेसागत रूपमा व्यावसायिक कर्मचारी नै राज्य प्रभावकारिता विस्तार गर्ने आधार हुन् । समकालीन समाजमा यिनै कुराको औधी माग भइरहेको छ, जसलाई सिद्ध गर्न राज्य संयन्त्रमाथि व्यापक दबाब परिरहेको अवस्था विधमान छ ।
नैतिकतो सुविचार, असल वा उत्तम आचरण, असल व्यवहार, स्वच्छता, निष्पक्षता, इमानदारी एवं सकारात्मक सोच हो । नैतिक मूल्यमान्यता, आदर्श र सिद्धान्त विपरीत गरिने नकारात्मक व्यवहार भ्रष्टाचार हो । पतित आचरण, दूषित मर्यादा, नियम, कानुन विपरीत नैतिक पतन हुने काम गरी घुस खाई पक्षपातपूर्ण व्यवहार भ्रष्टाचार हो। नैतिकता र उच्च इमानदारी देखाउनुपर्ने पदाधिकारीमाथि बारम्बार नैतिक आचरणका प्रश्न ठडिएका छन् । यस अवस्थामा सार्वजनिक प्रशासनमा नैतिक आचरणलाई संस्थागत गर्नुको विकल्प छैन । नीति, नियम र व्यवहारप्रति उच्चसतर्क रही गरिने उदाहरणीय चरित्र नैतिकता हो । नीति मार्ग अवलम्बन गरी लाभकारी हुनु नैतिकता हो । बुद्धधर्मले सम्पत्ति र शक्तिको सञ्चयबाट जीवन सफल नहुनेतर्फ संकेत गर्दै नैतिकतालाई शान्ति र सुख प्राप्तिको मूल भनेको छ ।
नैतिकता ठिक र बेठिक, असल र खराब चालचलनका सिद्धान्त वा व्यवहार हो, जसले व्यक्तिगत तथा सामाजिक जीवनमा मार्गनिर्देशन गर्छ। सदाचार र आचरण प्रायः समानार्थी रूपमा प्रयोग हुने शब्द हुन्, जसले मूल्य र मान्यताको आधारमा व्यक्तिको व्यवहारलाई प्रभाव पार्छ। नैतिकता केवल धर्म वा संस्कारमा आधारित नभई मानवीय मूल्यहरूको व्यवस्थापन हो, जसले जीवनमा आत्म/सन्तुष्टि, आनन्द र सामाजिक सन्तुलन ल्याउँछ।
सार्वजनिक जीवनमा सीप र दक्षता पर्याप्त हुँदैनस त्यहाँ इमानदारी, उत्तरदायित्व र सदाचार अत्यावश्यक हुन्छ। विशेषतः प्रशासनिक क्षेत्रको सन्दर्भमा नैतिकता र आचरणले निर्णायक भूमिका खेल्दछ। जिम्मेवार व्यक्तिको व्यवहारले नैतिक मूल्यहरूको पुष्टि गर्नुपर्दछ, ताकि सार्वजनिक हितमा आधारित निर्णयहरू लिन सकियोस्। लोकतन्त्र, शान्ति र सुशासनको जग नै सदाचार हो, जसले पारदर्शी, निष्पक्ष र जनमुखी शासन प्रणालीको विकासमा योगदान पुर्याउँछ।सदाचारको अर्थ नीति, नियम, आचरण र कर्तव्यप्रति उच्च स्तरको प्रतिबद्धता हो। प्रशासकीय आचरण भनेको प्रशासनिक कार्यहरूलाई प्रभावकारी, नैतिक र उत्तरदायी ढंगले सञ्चालन गर्ने मूल्य, नियम र कानुनी संयन्त्रहरूको समष्टि हो। यस्तो आचरणले सेवाग्राही र नागरिकप्रति उत्तरदायित्व बढाउँछ, जसले सरकारप्रतिको विश्वास बलियो बनाउँछ।नैतिक आचरणमा पवित्रता, धैर्य, सहनशीलता, न्यायप्रियता र आत्मानुशासन जस्ता गुणहरू हुन्छन्। यिनै मूल्यहरूको अभ्यासले व्यक्तिको चरित्र निर्माण गर्छ र सामाजिक मर्यादाभित्र रहेर इच्छाहरू तथा कर्महरूको नियमन गर्न मद्दत गर्दछ। यसले दिगो र जनउत्तरदायी शासनको मार्ग प्रशस्त गर्छ, जहाँ व्यवहार र कर्तव्य एक-अर्काका पर्याय बन्न जान्छन्। नैतिक आचरण र सदाचारलाई प्रोत्साहित गर्न सार्वजनिक प्रशासनमा विविध संयन्त्रहरू, जस्तै कार्यसम्पादन सूचक, सेवा बडापत्र र नागरिक पृष्ठपोषण अपनाउनुपर्ने हुन्छ। प्रविधिको प्रसार र नागरिक चेतनाले प्रशासनलाई नैतिक र व्यावसायिक बनाउन मद्दत पुर्याउँछ। नैतिक आचरणले सार्वजनिक सेवामा आत्मनियंत्रण र निष्पक्षता ल्याउँछ, जसले भ्रष्टाचार र लापरबाहीलाई रोक्छ र सेवा वितरणलाई छिटो र प्रभावकारी बनाउँछ।
अहिले सार्वजनिक प्रशासनमा चाहिएको विषय नै सदाचार र सुशासन हो । सदाचार र सुशासन एक—अर्कामा अन्तर—आबद्धित छन् । सार्वजनिक संस्थाहरू समाजलाई व्यवस्थित गर्न सिर्जना भएका हुन् । संस्थाको नेतृत्व पनि समाजमा असल आचरण स्थापित गरी संस्कार र सभ्यता व्यवस्थित गर्न निर्माण भएको हुन्छ । नेतृत्व मूलतः विधि र निष्ठाको प्रतीक हो । नीतिप्रतिको निष्ठा नेतृत्व निर्माणको आधार हो, यसरी नेतृत्व निर्माण भएपछि उसले नीतिनिष्ठालाई बलियो बनाउँछ । नेतृत्वको उदाहरणीयताले संस्थाहरू बलिया हुन्छन् । संस्थाहरू बलिया हुनु भनेको सुशासनको जग बस्नु हो । सुशासनका लागि नै पदाधिकारी तथा संस्थाहरू परिचालित हुन्छन्, जसमा नैतिकता, सदाचार र व्यावसयिकताका मूल्य आचरणमा देखिनुपर्छ ।नेपालको निजामती सेवामा नैतिक आचरण र सदाचार कमजोर रहेको पाइन्छ। यसको कारण राजनीतिक र प्रशासनिक नेतृत्वको कमजोरिता, दण्ड र पुरस्कारको प्रभावकारी व्यवस्था नहुनु, आचार संहिता कार्यान्वयनको अनुगमन नहुनु, र दण्डहीनता बढ्नु हो। यसले सरकारी सेवा र विकास कार्यमा असर पुर्याउँछ र सुशासन कायम गर्न चुनौती पुर्याउँछ।
अन्त्यमा, सार्वजनिक प्रशासनमा संस्कार, कार्यशैली, आचरण र व्यवहारमा सुधारको अभावले समाजमा गम्भीर समस्या सिर्जना गरिरहेको छ। यसले जनतामा प्रशासनप्रति वितृष्णा र विश्वासको ह्रास गराएको छ। प्रभावहीन, अपारदर्शी र अनैतिक प्रशासनले शासनमा असंतोष फैलाउँछ र राष्ट्रको समग्र विकासमा बाधा पुर्याउँछ। सुधारको लागि संस्थागत परिवर्तन र सशक्त, नैतिक नेतृत्व आवश्यक छ। अधिकारीहरूलाई उच्च आचरण र मूल्य मान्यतासहित प्रेरित गर्नुपर्छ, जसले भ्रष्ट्राचार हटाउन र जनविश्वास बढाउन मद्दत गर्छ। समर्पण, समन्वय र सामूहिक प्रयासमार्फत मात्र प्रशासन सुधार र सुशासनको मार्ग सुनिश्चित गर्न सकिन्छ।
प्रशासन सुधार र सार्वजनिक प्रशासनमा सकारात्मक रूपान्तरण ल्याउनका लागि सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा भनेको प्रशासनिक प्रणालीमा निष्ठा, आचरण, संस्कार, कार्यशैली र व्यवहारमा सुधार गर्नु हो। प्रशासनलाई स्वच्छ, पारदर्शी, नागरिकमैत्री, भ्रष्ट्राचारमुक्त र नैतिक बनाउनु आजको आवश्यकता हो। यस्ता गुणहरूलाई आफ्नो प्रशासनिक कर्तव्यको अंश बनाउने कार्य प्राथमिकता हुनुपर्छ। यसका लागि, शासकीय व्यवस्थापनका सबै तहका पात्रहरू बीच सहकार्य, संवाद र समन्वयको संस्कृति बनाउनु पर्छ, जसले नैतिक आधारलाई मजबुत पार्न मद्दत पुर्याउँछ।
प्रशासनिक प्रणालीमा निष्ठा, आचरण, संस्कार, कार्यशैली र व्यवहारको सुधार अत्यावश्यक छ। निष्ठावान र इमानदार कर्मचारीले मात्र जनविश्वास कायम राख्न सक्छन्। प्रशासनिक आचरण मर्यादित र नागरिकमैत्री हुनुपर्छ, जसले सेवा प्रवाहमा पारदर्शिता ल्याउँछ। संस्कारले कर्तव्यबोध र सेवाभाव उत्पन्न गर्छ भने कार्यशैली परिणाममुखी र उत्तरदायी हुनुपर्छ। व्यवहारमा विनम्रता, समानता र न्यायिकता कायम हुँदा जनतामा सम्मानको भावना जाग्छ। सुधारका लागि तालिम, निगरानी र मूल्यांकन प्रणाली सुदृढ गर्नुपर्छ। जनउत्तरदायित्व, नैतिक नेतृत्व र संस्थागत पारदर्शिता प्रशासनिक सुधारका मुख्य आधार हुन्। यी पक्षमा सशक्त सुधारमार्फत मात्र सक्षम, उत्तरदायी र जनमुखी प्रशासनिक प्रणालीको विकास सम्भव छ।
(उप्रेती नेपाल सरकारका उपसचिव हुन्।)
